Arytmometr, czyli komputer na korbkę

W muzealnych magazynach często znajdują się przedmioty, które czekają na swój czas.

Opowiadają historię danej epoki, w której powstały, przypominają o ważnych wydarzeniach lub po prostu pozwalają nam zrozumieć rozwój technologii, która dzisiaj nas otacza. Czasem takie eksponaty ściągamy z najwyższej półki, omiatamy z kurzu i pozwalamy im opowiedzieć swoją historię. Dzisiaj takim eksponatem jest arytmometr z lat 50. XX wieku.

Komputer na korbkę.

Mechaniczna, cyfrowa maszyna licząca, czyli arytmometr, jest poprzednikiem współczesnego kalkulatora. Najczęściej wykonywał jedynie dodawanie i odejmowanie, natomiast mnożenie i dzielenie przez liczby naturalne wykonywało się przez wielokrotne dodawanie lub odejmowanie.

Zmyślne układy kół zębatych, stanowiące jądro każdej z takich maszyn, trzeba było wprawiać w ruch, kręcąc korbą, dlatego arytmometry te (używane jeszcze w latach 70. XX wieku!) popularnie nazywano „kręciołkami". Pierwszą maszyną tego typu była Pascalina – maszyna licząca, zbudowana ok. 1645 r. przez francuskiego filozofa, fizyka i matematyka Blaise'a Pascala. Maszynę tę młody Pascal zbudował dla swojego ojca, który był poborcą podatkowym i musiał podliczać długie kolumny liczb. Pascalina wykonywała tylko dodawanie i odejmowanie, ale i tak znalazła wielu chętnych nabywców i do 1652 r. wybudowano i sprzedano 50 egzemplarzy.

Coraz doskonalsze mechaniczne maszyny liczące budowali kolejni konstruktorzy: Niemcy Wilhelm Schickard i Gottfried Wilhelm Leibniz oraz Francuz Charles Xavier Thomas de Colmar, Abraham Stern z Hrubieszowa, który w 1817 r. przedstawił maszynę, która wykonywała nie cztery a pięć działań łącznie z pierwiastkowaniem. Innym polskim arytmometrem była zaprezentowana w 1845 roku w Warszawie maszyna licząca Staffela, którą zaprojektował i zbudował Izrael Abraham Staffel.

Dopracowane technicznie i opatentowane w 1874 r. przez Willgodta Odhnera „kręciołki" służyły potem przez ponad sto lat księgowym i geodetom na całym świecie. Były produkowane i sprzedawane w tysiącach egzemplarzy!

W końcowej fazie rozwoju arytmometry dokonywały już automatycznego pierwiastkowania. Innym kierunkiem rozwoju arytmometrów były maszyny do księgowania i fakturowania, będące połączeniem urządzeń liczących z maszyną do pisania.

Jednak nie były to jeszcze komputery, ponieważ nie można było ich programować. Można powiedzieć, że program dla tych maszyn był poza ich mechanizmem (w umyśle rachmistrza), natomiast maszyna wykonywała tylko wszystkie potrzebne obliczenia.